Polska a NATO (North Atlantic Treaty Organization)
Rozpad powojennej Europy na dwa obozy: demokratyczny i komunistyczny zaostrzała dodatkowo polityczna i wojskowa rywalizacja pomiędzy nimi. Jej efektem było właśnie powstanie w 1949 r. Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego (North Atlantic Treaty Organisation), który miał dać gwarancje bezpieczeństwa krajom członkowskim na wypadek agresji militarnej ze strony ZSRR i państw komunistycznych oraz działać odstraszająco wobec wszelkich planów napaści zbrojnej na Europę Zachodnią.
Powstanie NATO
Powstanie NATO poprzedziło kilka wydarzeń politycznych, które przygotowały miejsce dla tej inicjatywy. Były to podpisanie przez Francję i Wielką Brytanie układu sojuszniczego w 1947 r., podpisanie Traktatu Brukselskiego rozszerzającego powyższy sojusz o Belgię, Holandię i Luksemburg w 1948 r., przyjęcie przez Kongres USA rozwiązań prawnych umożliwiających Stanom Zjednoczonym udział w regionalnych blokach wojskowych i udzielanie pomocy militarnej ich państwom członkowskim oraz rozpoczęcie negocjacji w sprawie utworzenia sojuszu wojskowego przez USA, Kanadę i pięciu sygnatariuszy Traktatu Brukselskiego, do którego na przełomie lat 1948 i 1949 zaproszono Danię, Islandię, Norwegię, Portugalię i Włochy.
Traktat Północnoatlantycki, kładący podwaliny Organizacji Traktatu Północnoatlantyckiego, został 4 kwietnia 1949 r. podpisany przez dwanaście krajów, aby umacniać bezpieczeństwo, wspólne dziedzictwo i dorobek cywilizacyjny swych państw członkowskich, oparty na zasadach demokracji, wolności jednostki i rządów prawa.
Traktat Waszyngtoński, obowiązujący w niezmienionej formie do dnia dzisiejszego, łączył militarne aspekty bezpieczeństwa z działaniami wykraczającymi poza tę dziedzinę. Główne jego postanowienia to uznanie agresji przeciwko jednemu państwu członkowskiemu lub kilku, jako ataku zwróconego przeciw wszystkim sojusznikom, umożliwienie państwom członkowskim wymiany informacji i politycznych konsultacji w kwestiach bezpieczeństwa i obrony, uznanie całości terytoriów państw członkowskich za obszar odpowiedzialności NATO i stosowania gwarancji bezpieczeństwa oraz określenie otwartego charakteru NATO, gdyż do traktatu mogą przystąpić wszystkie państwa zdolne i gotowe do ponoszenia zobowiązań wynikających z tego porozumienia.
Proces tworzenia się organizacji trwał kilka lat, a punktem zwrotnym okazały się tutaj decyzje podjęte w Lizbonie w lutym 1952 r., dotyczące powołania urzędu Sekretarza Generalnego NATO, przekształcenia spotykającej się dotąd okresowo Rady Północnoatlantyckiej w stały organ decyzyjny NATO oraz utworzenia stałej Kwatery Głównej NATO jako siedziby struktur politycznych i wojskowych organizacji. Od 1967 r. do chwili obecnej siedzibą jest Bruksela.
Ogromne przemiany w NATO rozpoczęły się na początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, co było związane z upadkiem Układu Warszawskiego, jego głównego konkurenta. Na szczycie w Rzymie w 1991 r. Sojusz przyjął nową koncepcję strategiczną, dostosowaną do zmienionych realiów politycznych i strategicznych w Europie. Zawierała ona dwa podstawowe aspekty, tj. przedmiotowy i podmiotowy. Pierwszy z nich zakładał, że po zakończeniu zimnej wojny bezpieczeństwo rozumieć należy szeroko, włączając w to pojęcie także elementy polityczne, ekonomiczne, społeczne i ekologiczne, natomiast wymiar podmiotowy zakładał, że dla sprostania wymaganiom nowego bezpieczeństwa NATO powinno współdziałać z KBWE, UE, UZE oraz z Radą Europy, uzupełniając się.
W dokumencie przyjętym w Rzymie dialogowi z państwami byłego Układu Warszawskiego poświęcono cały punkt 29, który stwierdzał, że państwa członkowskie Sojuszu dążyć będą do zwiększenia przejrzystości i przewidywalności w sprawach bezpieczeństwa oraz lepszego wzajemnego zrozumienia interesów bezpieczeństwa, co z kolei stworzy podstawę do szerszej współpracy w całej Europie.
Pierwsze koncepcje poszerzenia NATO pojawiły się w 1993 r., wynikając ze zmian samego Sojuszu oraz sytuacji w Europie. Zakładały one przyznanie państwom Grupy Wyszehradzkiej statusu członków stowarzyszonych na okres kilku lat. Sytuacja ta jednak zmieniła się na jesieni 1993 r., o ile bowiem wcześniej Rosja nie wyrażała sprzeciwu wobec aspiracji krajów Europy Środkowej, to wtedy wyraziła zdecydowany sprzeciw.
Polska a NATO
Sytuacja Polski w ówczesnych latach wymuszała konieczność wypracowania nowych koncepcji w zakresie polityki bezpieczeństwa międzynarodowego, zgodnych z realiami międzynarodowymi. Koncepcja zbliżenia do NATO pojawiła się pod koniec 1991 roku, w momencie rozpadu ZSRR, co wymusiło porzucenie dotychczasowych kierunków działania oraz określenie nowych. Oficjalne kontakty Polski z NATO zostały zainicjowane wizytą ministra spraw zagranicznych Krzysztofa Skubiszewskiego w brukselskiej Kwaterze Głównej dnia 21 marca 1990 r. Stałe kontakty na szczeblu roboczym ustanowiono w sierpniu, a 13-15 września po raz pierwszy w historii odwiedził Polskę ówczesny Sekretarz Generalny NATO Manfred Woerner.
Pierwszym objawem zmiany polityki Polski wobec NATO był szczyt Trójkąta Wyszehradzkiego w Krakowie w dniach 5-6 października 1991 r., podczas którego prezydenci Czechosłowacji, Węgier i Polski zadeklarowali wolę uczestniczenia ich państw w działalności Sojuszu w celu zagwarantowania równych szans bezpieczeństwa. Od tej pory koncepcja stopniowego zbliżania się do NATO na stałe wpisała się do problematyki stosunków politycznych w Europie Środkowej. W Polsce spowodowała ona konieczność zmiany dotychczasowej doktryny obronnej, której efektem były następujące dokumenty: Polityka bezpieczeństwa i strategia obronna RP przyjęta w listopadzie 1992 r. oraz Założenia polskiej polityki bezpieczeństwa, określające priorytety polityki zagranicznej i bezpieczeństwa w latach dziewięćdziesiątych, tj. uzyskanie członkostwa w NATO i we Wspólnotach Europejskich.
Droga Polski do NATO
Już w grudniu 1991 r. Polska zgłosiła swój akces do Północnoatlantyckiej Rady Współpracy, co stwarzało realne szanse na przybliżenie członkostwa w Sojuszu. Współpraca ta obejmowała początkowo konsultacje w kwestiach polityki obronnej i bezpieczeństwa, szczególnie w zakresie takich zagadnień, jak: problemy planowania obronnego i sprawy wojskowe, struktura sił zbrojnych i dowodzenia, demokratyczne koncepcje stosunków cywilno-wojskowych oraz konwersja przemysłu zbrojeniowego na potrzeby cywilne. Później powiększono zakres współpracy o ćwiczenia wojskowe, udział państw partnerskich NACC w programach naukowych i ochrony środowiska. Elementy te zawarte zostały w pierwszym Planie Pracy na rzecz Dialogu, Partnerstwa i Współpracy, przyjętym i opublikowanym przez NACC w marcu 1992 r.
Plan przewidywał takie tematy i obszary działalności, jak: rozbrojenie jądrowe, regionalne spotkania grup eksperckich, a także reagowanie w sytuacjach kryzysowych i misje pokojowe. Przewidziano również powołanie Grupy Ad Hoc do spraw Współpracy w Misjach Pokojowych, która zaczęła działalność w początkach 1993 r. Współpraca w dziedzinie ekonomicznej prowadzona była w formie konferencji, seminariów i wspólnych projektów studyjnych, przy czym najważniejszy był tutaj temat konwersji przemysłu zbrojeniowego na produkcję cywilną. Współpracę w tej dziedzinie koordynował Dyrektoriat Ekonomiczny NATO, a ze strony Polski Centralny Urząd Planowania. Istotne znaczenie miała także współpraca w ramach Komitetu do spraw Koordynacji Europejskiej Przestrzeni Powietrznej (CEAC), dotycząca zarządzania i kontroli ruchu lotniczego, prowadzona poprzez seminaria i grupy robocze.
Szczególna pozycja Polski i jej aktywność we wszystkich dziedzinach współpracy była wielokrotnie podkreślana przez przedstawicieli Sojuszu, jednak pomimo tego założenia Partnerstwa dla Pokoju zostały w Polsce przyjęte z dużą powściągliwością. Zastrzeżenie budził przede wszystkim fakt braku decyzji o zaproszeniu do Sojuszu, ostatecznie jednak Polska stała się uczestnikiem programu, wykorzystując możliwości współpracy w jego ramach dla realizacji uzyskania członkostwa w NATO.
Dzięki udziałowi w Partnerstwie Polska zinstytucjonalizowała swoje kontakty z NATO, tworząc Biuro Łącznikowe w ramach ambasady w Brukseli, które miało wojskową agendę przy Komórce Planowania i Koordynacji PdP w Mons. Udział w programie wymusił także przystosowanie polskiego systemu prawnego do potrzeb współdziałania, czego początkiem było opracowanie regulacji prawnych określających warunki czasowego przebywania wojsk państw NATO i Partnerów na terytorium Polski oraz żołnierzy polskich poza granicami kraju. Partnerstwo stało się zatem najważniejszą płaszczyzną współpracy z NATO, traktowaną jako instrument prowadzący do członkostwa.
Elementem wprowadzającym do współpracy elementy sojuszniczego planowania obronnego był Proces Planowania i Oceny, nie tylko pogłębiający współpracę wojskową z Sojuszem, ale również służący osiąganiu założonych celów interoperacyjności. Jednostki wojskowe i elementy struktury dowodzenia i zabezpieczenia zgłoszone do tego procesu zostały poddane działaniom zbliżającym je do standardów obowiązujących w NATO, a następnie podlegały regularnej ocenie ze strony Brukseli.
Szybkie postępy Polski na drodze politycznego i wojskowego zbliżenia ze strukturami NATO skłoniły państwa Paktu do ogłoszenia w 1995 r. Studium o rozszerzeniu NATO, które określiło ogólne zasady i sposoby rozszerzenia NATO, stawiając kandydatom do członkostwa wymagania w zakresie systemu demokratycznego, gospodarki rynkowej, demokratycznej cywilnej kontroli sił zbrojnych oraz gotowości do wypełnienia obowiązków wynikających z członkostwa w Sojuszu. Właśnie na jego podstawie podjęto z państwami indywidualne rozmowy wyjaśniające.
W komunikacie po spotkaniu ministerialnym Rady Północnoatlantyckiej dnia 5 grudnia 1995 r. zachęcono kraje partnerskie do rozwijania narodowych programów rozszerzania interoperacyjności z NATO, a w końcu stycznia następnego roku Sojusz przedstawił wytyczne do tego procesu. Podstawą rozmów indywidualnych miały stać się narodowe dokumenty dyskusyjne, przekazane przez kraje kandydujące Kwaterze Głównej NATO. Polska przedstawiła swój Indywidualny Dokument Dyskusyjny w sprawie rozszerzenia NATO 4 kwietnia 1996 r. Składał się on z ośmiu części oraz dwóch aneksów, zawierających podsumowanie udziału w międzynarodowych misjach pokojowych oraz zestawienie postanowień dotyczących uznania granic, poszanowania integralności terytorialnej i praw mniejszości narodowych z traktatów, jakie Polska zawarła z sąsiednimi państwami. Dokument zawierał także opinie na rzecz poszerzenia NATO, opisywał wizję powiększonego Sojuszu, a także zawierał ocenę współpracy wojskowej, ocenę NACC, programu Partnerstwo dla Pokoju, jak również zarys planu dalszych prac przygotowujących do członkostwa w Sojuszu.
W maju rozpoczęto konsultacje z NATO, oparte o treści Indywidualnego Dokumentu Dyskusyjnego. Do końca 1996 r. odbyto cztery rundy spotkań indywidualnych, omawiając priorytetowe elementy wzajemnej współpracy, co pozwoliło na wyjaśnienie istniejących wątpliwości. Podczas spotkań, na prośbę Sojuszu, Polska przedstawiła również wiele politycznych ocen wydarzeń mających wpływ na sprawy bezpieczeństwa europejskiego.
Nadzieje na szybkie członkostwo Polski w NATO rozbudziła treść komunikatu sesji ministerialnej Rady Północnoatlantyckiej, zakończonej w Brukseli 10 grudnia 1996 r. Uzgodniono tam, że 8 i 9 lipca 1997 r. odbędzie się w Madrycie spotkanie szefów państw NATO, podczas którego zaproszone zostaną do rozpoczęcia rozmów akcesyjnych państwa najbardziej zaawansowane w reformowaniu życia publicznego. Zgodnie z oczekiwaniami Polska znalazła się ona w gronie trzech państw zaproszonych do rozmów w sprawie członkostwa Sojuszu.
Mapa NATO
Polska w NATO
Decyzja o zaproszeniu Polski do podjęcia z NATO rozmów o członkostwie została podjęta przez szefów państw i rządów państw członkowskich Sojuszu na sesji Rady Północnoatlantyckiej w Madrycie w lipcu 1997 r. Komunikat ten oficjalnie brzmiał: Zapraszamy dziś Czechy, Węgry i Polskę do rozpoczęcia z NATO rozmów o członkostwie. Naszym celem jest podpisanie protokołu o ich przystąpieniu podczas spotkań ministerialnych w grudniu 1997 roku i zakończenie na czas procesu ratyfikacyjnego, tak aby ich członkostwo stało się faktem w pięćdziesiątą rocznicę Traktatu Waszyngtońskiego w kwietniu 1999r.
Rozmowy w sprawie członkostwa rozpoczęły się we wrześniu 1997 r. i trwały sześć tygodni. Przedstawiono wówczas ogólne warunki członkostwa, wyjaśniono również szereg wątpliwości podniesionych przez stronę polską. Wszystkie omawiane sprawy zamknęły się w ramach czterech sesji rozmów przeprowadzonych w dniach 16 i 29 września oraz 9 i 23 października. Po stronie NATO rozmowy prowadził zespół składający się z pracowników cywilnych i wojskowych struktur Sojuszu, którymi kierował Asystent Sekretarza Generalnego NATO do spraw Politycznych Klaus - Peter Klaiber, stronę polską reprezentował natomiast dziewięcioosobowy zespół negocjacyjny złożony z przedstawicieli Ministerstwa Spraw Zagranicznych, Ministerstwa Obrony Narodowej, Ministerstwa Finansów, Kancelarii Prezydenta oraz Urzędu Ochrony Państwa, z podsekretarzem stanu w MSZ Andrzej Towpikiem na czele.
Sesje dyskusyjne poświęcone zostały na omówienie poszczególnych obszarów problemowych akcesji. Podczas pierwszej omówiono główne problemy polityczne wynikające z Traktatu Waszyngtońskiego, drugie spotkanie dotyczyło obronności i spraw wojskowych, trzecie spraw finansowych, a ostatnie miało charakter podsumowujący.
Rozmowy akcesyjne podsumował list ministra spraw zagranicznych Bronisława Geremka, przekazany Sekretarzowi Generalnemu NATO w dniu 14 listopada. Potwierdzał on wolę otrzymania zaproszenia do przystąpienia do Traktatu Północnoatlantyckiego oraz gotowość przyjęcia obowiązków związanych z członkostwem. Tę fazę akcesji zamknęła sesja ministerialna Rady Północnoatlantyckiej w Brukseli 16 grudnia 1997 r., podczas której szesnastu ministrów spraw zagranicznych NATO podpisało Protokoły Akcesji odrębne dla zaproszonej trójki. Od tej chwili stały się one przedmiotem ratyfikacji w państwach Paktu.
Proces ratyfikacji przez państwa członkowskie protokołów akcesyjnych, zgodnie ze swoimi wewnętrznymi procedurami, trwał cały 1998 rok. Dnia 12 marca 1999 r., po zakończeniu swoich własnych narodowych procedur legislacyjnych, ministrowie spraw zagranicznych Polski, Republiki Czeskiej i Węgier zdeponowali dokumenty akcesyjne do Traktatu Północnoatlantyckiego. Ceremonia ta odbyła się w mieście Independence w stanie Missouri, w USA. W ten sposób dokonało się ich formalne wstąpienie do Sojuszu. Kilka dni później, 16 marca, flagi trzech nowych państw członkowskich zostały wciągnięte na maszty podczas ceremonii, która odbyła się w Kwaterze Głównej NATO w Brukseli.
Polska, Republika Czeska i Węgry uczestniczyły po raz pierwszy jako pełnoprawni członkowie w spotkaniu na szczycie, które odbyło się w Waszyngtonie, w kwietniu 1999 r. Wówczas to przywódcy NATO podkreślili nieustanną otwartość Sojuszu na przyjęcie nowych członków i obiecali, że NATO nadal będzie witać w swym gronie nowe państwa, które będą w stanie wnosić wkład do bezpieczeństwa obszaru północnoatlantyckiego.